शुक्रवार, २२ नोव्हेंबर, २०२४

रुपारेल काॅलेज

 सुरु रूपारेल काॅलेजचे प्राचार्य असतांना नोकरी करणार्‍या मुलांसाठी सकाळचे वर्ग सुरु झाले होते.संस्कृतचे सुरु यांचे लेक्चर ते संध्याकाळी घेत .त्यांच्या काळात आचार्य अत्रे ,स.गो.बर्वे प्रमुख पाहुणे म्हणून आले होते.सुरु यांनीअत्रे यांचा परिचय करून देतांना रघुवंशातल्या ' आकारसदृशप्रज्ञः ..' आणि त्यावर आपल्या खास शैलीत अत्रे यांनी सुरुवातीलाच, मी काॅलेजात असतांना व्यायाम करण्याचा निश्चय करून व्यायामशाळेत गेलो.तिथे सुरु व्यायाम करत होते त्यांचे पिळदार शरीर पाहून मी मागेच फिरलो . फरक एवढाच आहे की आता माझा आकार प्रचंड झाला आहे आणि सुरु यांचा....'बर्वे अर्थमंत्री होते त्यावेळी त्यांची ओळख '  Hon.Barve is also a Poonaite like me ' असा अनौपचारिक प्रारंभ करून त्यांच्या पानशेत धरण फुटले त्यावेळच्या कामगिरीचा उल्लेख केला होता.बर्वे यांनी प्रथमच, मी सुरु सरांचा विद्यार्थी आहे,त्यांची व्याख्याने अजून आठवतात असे सांगितले.

संध्याकाळच्या वर्गासाठी सुरु सरांना काॅलेजच्या आवारात असलेल्या  त्यांच्या बंगल्यातून मी हात धरून आणत असे.

सोमवार, ६ जून, २०२२

द मॅजिशियन

कॉम टोईबिन या आयरिश लेखकाची थोमास मान याच्या चरित्र व वाङ्मयाचा वेध घेणारी ' द मॅजिशियन' ही कादंबरी नुकतीच वाचली .मी  नोबेल पारितोषिक विजेत्या थोमास मान या जर्मन लेखकाने लिहिलेले काहीही वाचलेले नाही तरीही ही कादंबरी मला अतिशय आवडली हे विशेष.मला ते ललित चरित्र आहे असे म्हणावेसे वाटते. एका बहुप्रसू लेखकाने कल्पनेच्या, अभ्यासाच्या आणि उपलब्ध सर्व साहित्याच्या साहाय्याने दुसऱ्या लेखकाच्या  अंतरंगात शिरून ते वाचकांना जणू उलगडून दाखवले आहे असा अनुभव देणारे हे पुस्तक सर्वांनी  अवश्य वाचावे .
मान जर्मनीमध्ये जन्मला .वडील श्रीमंत व्यापारी आणि सिनेटर .आई कलासक्त , ब्राझिलमध्ये जन्मलेली आणि तेथील वातावरण न विसरु शकलेली , मनाने अजून ब्राझीलमध्येच जगणारी त्यामुळे नवऱ्याच्या नातेवाईकांना परकी, नकोशी वाटणारी .वडिलांच्या मृत्यूनंतर श्रीमंती ओसरली.थोमास आणि त्याचा भाऊ दोघांनाही लेखक होण्याची इच्छा होती.थोमासला आईचा म्हणावा तसा पाठिंबा मिळाला नाही पण त्याला सुरुवातीपासून प्रसिद्धी, यश मिळाले.त्यातूनच त्याचे लग्न जुळले.ज्यू  पण जवळ जवळ निधर्मी अशा कुटुंबात जन्मलेली त्याची बायको आणि तिचा जुळा भाऊ क्लॉज यांच्यात खूप , जगावेगळी वाटेल अशी जवळीक असते.लग्नानंतर मानची पहिली प्रसिद्ध झालेली आणि गाजलेली कथा जुळ्या बहिण भावांच्या अशाच जोडीवर होती.  हिटलरच्या   उदयानंतर आणि नोबेल पारितोषिक मिळाल्या नंतर मानला जर्मनी सोडावा लागला , त्याला रुझवेल्ट अध्यक्ष असतांना अमेरीकेत प्रथम आश्रय आणि नंतर नागरिकत्व  मिळाले त्याची कथा विलक्षण गुंतागुंत असलेली आणि रंजक आहे.दुसऱ्या महायुद्धाच्या सुरुवातीला अमेरिकन जनतेचा त्यात पडण्यास विरोध होता.नंतर ते चित्र बदलले .हा बदल होत असतांना मानला अमेरिकन जनतेच्या मूडशी जुळवून घेण्यात 'वॉशिंग्टन पोस्ट' चे मालक युजिन मेअर आणि त्यांच्या पेक्षाही त्यांच्या बायकोची मदत आणि मार्गदर्शन कसे झाले ते वाचलेच पाहिजे असे आहे. महायुद्ध संपल्यावर  पूर्व जर्मनीला मानने भेट देऊ नये म्हणून अमेरिकन सरकारच्या दबावाला न जुमानल्यामुळे अमेरिकेला त्याच्याविषयी वाटणारे प्रेम आटले.शेवटी त्याने स्विट्झरलंडला स्थाईक होण्याचे ठरवले इथे पुस्तक संपते.
दोन भावांमधील वैचारिक मतभेद, लेखक म्हणून स्पर्धा ,युरोपातले राजकारण, यशस्वी बापाची तितकीशी यशस्वी नसलेली आणि काहीशी बेजबाबदार मुले , सुखी समाधानी वैवाहिक आयुष्य वाट्याला येऊनही मानला असणारे समलैंगिक संबंधांचे आकर्षण या सर्व गोष्टी आणि त्याच्या महत्त्वाच्या पुस्तकांची निर्मितीप्रक्रिया या सर्व गोष्टी योग्य प्रमाणात एकजीव  झाल्यामुळे रसमयी बनलेली ही कथा प्रत्येकाने चवीने वाचावी अशी झाली आहे.

रविवार, ५ जून, २०२२

अहा ते सुंदर दिन हरपले -- शांता शेळके

अहा ते सुन्दर दिन हरपले

अहा ते सुन्दर दिन हरपले
मधुभावाचे वेड जयांनी जीवाला लाविले
दृष्टी होती मुग्ध निरागस
अन्तर होते प्रेमळ लालस
चराचरांतुन सौन्दर्याचे किरण तदा फांकले
शशिला होती अपूर्व सुषमा
आणि नभाला गहन नीलिमा
सुखोष्ण गमले प्रभातरविचे कर तेव्हां कोवळे !
तृणपर्णातुन, रानफुलांतुन
जललहरींतुन वा ताऱ्यांतुन
स्नेहलतेचे अद्भुत लेणे सहज तदा लाभले
मृदुल उमलल्या कलिका चुंबित
पुष्पदलांना उरि कवटाळित-
संध्येचे मधुरंग बदलते हर्षभरें निरखिले!
अवनी गमली
अद्भुतअभिनव
जिथें सुखाविण दुजा न संभव
घरि वा दारी वात्सल्याचे मळे नित्य बहरले
आतां नुरलें तें संमोहन
विषष्ण गमतें अवघे जीवन
बाल्य संपतां आज जगाचे रूप सर्व बदललें!
अहा ते सुंदर दिन हरपले

शुक्रवार, २९ एप्रिल, २०२२

इंग्लीश

अकरावीच्या शेवटी बोर्डाच्या परीक्षेला माझा नंबर एका कॉन्व्हेंट शाळेत आला.भव्य इमारत आणि त्याहूनही इंग्लीश बोलावे लागणार याची भीती परीक्षेच्या काळजीपेक्षा जास्त भेडसावत होती.आई किंवा वडील मुलाला परीक्षाकेंद्रावर सोडायला येण्याची पद्धत सुरु झाली नव्हती.माझ्या मोठ्या भावाच्या शब्दात, ' रानात झाडे आपोआप वाढतात तशी मुले आपोआप वाढतात 'असा बहुतेक पालकांचा समज होता.आठवीत एबिसिडी शिकायला सुरुवात केलेले, चाळीच्या इमारतीत भरणाऱ्या शाळेत जाणारे आणि कनिष्ठ मध्यमवर्गात मोडणारे आम्ही कशा भांबावलेल्या मन:स्थितीत होतो याची कल्पनाच करावी लागेल.
आपल्या बाकावर डकवलेला क्रमांक आणि हॉल तिकिटावर असलेला क्रमांक एकच असल्याची तिनतिन वेळा खात्री करून घेतली होती.बेल झाली आणि जीवघेण्या शांततेत स्कर्टब्लाऊज घातलेल्याआणि बॉबकट केलेल्या  सुपरवायजर आल्या. हॉलतिकिट पाहण्याचा कार्यक्रम न बोलताच पार पडला.पुरवणी मागण्यासाठी सुद्धा बोलायचा प्रसंग आला नाही.नुसते उभे राहिले की मॅडम अगोदरच सही करून ठेवलेली पुरवणी देत होत्या.इंग्रजी बोलण्याचे मरण अजून ओढवले नव्हते.माझा पेपर वेळेपूर्वी झाला .मी उभा राहिलो.मॅडणी बाकाजवळ आल्या. मी त्यांना मोठ्या प्रयत्नाने जुळवलेल्या इंग्रजीत म्हटले," I want a rope". त्यांनी टेबलावर ठेवलेला दोरा आणला आणि शुद्ध मराठीत हळू आवाजात म्हणाल्या " याला थ्रेड किंवा स्ट्रिंग म्हणतात."त्यांच्या पेहरावामुळे, त्याहीपेक्षा बॉबकटमुळे त्यांच्याशी इंग्लीशशिवाय कोणत्याही भाषेत बोलणे( अलिकडच्या शब्दात,  संवाद साधणे) शक्य नाही असे मला वाटले होते .

रविवार, १७ एप्रिल, २०२२

प्रार्थना रघुनाथाची

भगवन्नाम्नि रुचिर्नास्ति चित्तं विषयलोलुपम्

तथापि परमार्थेच्छा सिद्धिं नयतु त्वत्कृपा

ईषणात्रयमुक्तं मे मानसं स्यात् कदा गुरो

कदा नामामृतस्वादलोलुपा रसना भवेत्

भुञ्जानस्य तु प्रारब्धं न धैर्यं मम नश्यतु

स्मरणं दिव्यनाम्नस्ते प्रसादयतु मानसम्

शुचीनां श्रीमतां गेहे अन्यस्मिन् जन्मनि प्रभो

तव सेवारतं सफलं आयुर्मे देहि निश्चितम्

श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठं च सद्गुरुं रघुनाथ त्वाम्

नमामि मनसा भक्त्या भवबन्धनिवारकम्

गुरुवार, १४ एप्रिल, २०२२

अंगुष्ठमात्र चरित्र

पुढारलेल्या देशात ,निर्दोष आणि परिपूर्ण व्यवस्थेत आणि चांगल्या कुटुंबात मी जन्मलो/ ले असतो/ते तर मी काय केले असते त्याची कल्पना सुद्धा तुम्हाला करता येणार नाही !आता मात्र मी या सबबींचे च्युइंगम चघळत कालक्षेप करत आहे !
--- अनेकां/ कींच्या आत्मकथनांचा अंगुष्ठमात्र सारांश .

बुधवार, ९ फेब्रुवारी, २०२२

माधव मनोहर

माधव मनोहर हे केवळ त्यांच्या मुलांचेच नव्हे तर कितीतरी युवायुवतींसाठी ' पपा' होते.त्यांचे व्यक्तिमत्त्व पूर्णपणे पितृतुल्य होते.खऱ्या अर्थाने ते  मराठी साहित्यव्यवहारातील 'बापमाणूस'  होते.वाङ्मयचौर्याचा वेध घेऊन कुणाच्या रागलोभाची पर्वा न करता त्या लेखकाला आरोपीच्या पिंजऱ्यात उभे करणारे 'फौजदार' होते.त्यांच्या आधीच्या पिढीतील बहुतेक मराठी साहित्यिकांशी प्रत्यक्ष ओळख असल्याने ते एका समृद्ध परंपरेचा आणि नव्या पिढीने सुरु केलेल्या परिवर्तनाच्या हालचालीचा, नव्या प्रवाहांचा दुवा( लिंक) ठरले.जुन्या नव्या सर्वांना हवेसे वाटणारे ,सोबत मधील पंचम , नवशक्तिमधील ' शब्दांची दुनिया ' या सदरांतील त्यांच्या लिखाणामुळे प्रत्यक्ष परिचय नसलेल्यांना ते ' शिष्ट', 'आढ्यतेखोर' वाटत. त्यात पुन्हा त्यांची ' शालप्रांशुः, वृषस्कन्ध:' अशी बलदंड दिसणारी शरीरयष्टी आणि बंगाली पद्धतीने नसलेले धोतर आणि झब्बा हा वेष आणि सिगार ओठात ठेवून आजुबाजुच्या लोकांकडे  लक्ष न देत एक प्रकारच्या बेफिकिरपणे चालत जाण्याची  त्यांची अशी खास ढब हे सर्व त्यांच्या प्रतिमेत भर टाकणारे बाह्य , फसवे दर्शन .पण प्रत्यक्ष ओळख झाल्यावर मात्र त्यांना सर्व पपा का म्हणतात ते न सांगता कळत असे. वयाने मोठे असले तरी आपल्यापेक्षा कितीही लहान असलेल्या मुलामुलींच्यात ते सहज मिसळत असत.जनरेशन गॅप त्यांना किंवा त्यांच्याशी ओळख झालेल्या कोणालाही कधी जाणवत नसे.
त्यांच्या लिखाणात ऐसपैस , रंजक पाल्हाळ असे आणि त्यांच्या विशिष्ट लकबींचि माफक थट्टाही अनंता भावे यांच्या सारख्यांनी  केलेली आहे.' मला त्यांच्यासारखे विषयांतराला धरून लिहिता येत नाही' किंवा त्यांच्या मधेच कंसात पक्षी म्हणून लिहिण्याला उद्देशून 'माधवरावांच्या लिखाणात पक्षी उडत असतात ' ही दोन पटकन आठवणारी उदाहरणे.पण वडीलधारे आसपास नाहीत याची खात्री करून घेऊन त्यांची नक्कल करणाऱ्या नातवंडांचा प्रेमळ, लाडिक आविर्भाव त्या थट्टेमागे असे. नावानंतर शिवाजी पार्क रोड नं. तीन एवढ्या पत्त्यावरही ज्यांना  नक्की पत्र मिळत असे असे  ते व्यक्तिमत्त्व म्हणजे जुन्या दादरच्या , शिवाजी पार्क परिसराचे एक भूषण होते.
"आपले लेखन अमुक मासिकात आले आहे असे सांगू नये आणि लेखनाचा डिफ़ेन्स ही करु नये.तुम्ही अनुवाद करु नका, स्वतंत्र लिहा "या माधव मनोहर यांच्या सूचना होत्या.त्यांना आपल्या स्वतःबद्द्ल जराही भ्रम नव्हता.आपण निरीक्षणे लिहिता त्याचे फलित काय या माझ्या प्रश्नावर ते लगेच म्हणाले, " काही नाही.जे नाटकच नव्हे असे मी लिहितो त्या नाटकाचे  शेकडो प्रयोग होतात आणि मी जे चांगले नाटक म्हणतो ते चालत नाही".हे अगदी सहजतेने , निर्विकारपणे pat came the reply म्हणतात तसे दिलेले उत्तर होते." मी लिहायला सुरुवात केली तेव्हा त्यातून पैसे मिळण्याचा प्रश्नच नव्हता .आपले लिखाण छापतात हेच मोठे वाटत असे .आता कोरा चेक देऊन लेखन मागतात ". अश्लील वाटतील अशी पुस्तकेही त्यांच्या बाहेरच्या खोलीत ठेवलेली पाहून मी म्हटले. ' सर, यांना कव्हर वगैरे का घालत नाही?' यावर पुस्तकांची जी छापील कव्हर्स असतात त्यांचे म्हणून एक डिझाईन बनते असे ते म्हणाले .माझ्या प्रश्नाचा रोख स्पष्ट करत मी पुन्हा विचारले . ' तसं नाही.घरातल्याच किंवा बाहेरच्या कोणी हे वाचले तर ?' ते मोठ्याने हसून म्हणाले, ' आधी इंग्लीश म्हटल्यावर बहुतेक जण ते उघडत सुद्धा नाहीत वाचणे राहिले दूरच '. त्यांच्याकडे असलेले  आणि वाचून आवडलेले एखादे पुस्तक मी विकत घेतले आणि त्यांना सांगितले की म्हणत ' अरे, मजजवळ आहे की मग ते कशाला  घेतलेत?'.मला पुस्तक देतांना ' बघा आवडले तर , नाहीतर द्या सोडून' असे सांगत.वाचन आनंदासाठी करायचे हा त्यांचा कटाक्ष होता.आडवाटेवरचा महाराष्ट्र असे एक पुस्तक आहे तसे ते सहसा इतरांच्या नजरेत आली नसतील अशी पुस्तके ते वाचत.चरित्रआत्मचरित्रे वाचण्यावर त्यांचा भर असे.शेक्सपियर मला समजत नाही आणि त्यामुळे आवडतही नाही असे म्हटल्यावर ते म्हणाले ,' मग अजिबात वाचू नका.' मोराव्हियाचे रोमन टेल्स , गार्सन कॅनिनची पुस्तके, अर्ल विल्सन ची हाॅलिवूड विषयीची पुस्तके त्यांच्यामुळे मी वाचली.